هیپوفیز Pituitary gland

غدهٔ زیرمغزی غدهٔ کوچکی است در زیرِ مغز و درون حفره استخوان پروانه‌ای که ۰٫۵ تا ۱٫۵ گرم وزن دارد. از نظر جنینی دارای منشأ دو گانهٔ عصبی و برون‌پوستی (اکتودرمی) است. این غده شامل دو قسمت است: پَی‌زیرمغزی، نوروهیپوفیز یا زیرمغزی عصبی که در ارتباط با بطن سوم مغزی است و زیرمغزی غده‌ای یا آدنوهیپوفیز.

یک غدهٔ درون‌ریز و احتمالاً مهمترین غده درون‌ریز بدن است.هیپوفیز از سه لوب پسین (خلفی) و پیشین (قدامی) و میانی تشکیل شده است که خود تحت اثر هیپوتالاموس قرار دارد.

نقش هیپوفیز میانی در انسان مشخص نشده است.
هورمون‌های مترشحه از هیپوفیز قدامی شامل:
هورمون رشد (GH)، هورمون محرک تیروئیدی (TSH)، هورمون لوتئینه کننده (LH)، هورمون محرک فولیکولی (FSH)، هورمون آدرنوکورتیکوتروپین(ACTH) که به همراه هورمون بتا لیپوپروتئین B-LPH ترشح می‌شود و پرولاکتین (Prolactin)
هورمون‌های مترشحه از هیپوفیز خلفی شامل:
اکسی توسین (Oxytocin)، وازوپرسین (Vasopressin)

هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) هورمونی است که اغلب به دنبال کاهش سطح گلوکوکورتیکوئیدها یا افزایش نیاز بدن در مواردی مانند استرس (به دنبال افزایش ترشح هورمون هیپوتالاموسی CRH) از بخش قدامی هیپوفیز آزاد می‌شود.

هورمون محرکه فولیکولی (FSH) هورمونی گلیکوپروتئینی است که از بخش پیشین هیپوفیز در هر دو جنس (نر ، ماده) آزاد می‌شود.

هورمون لوتئینه کننده (LH) هورمونی است که از بخش پیشین هیپوفیز آزاد می‌شود. جنس این هورمون از گلیکوپروتئین است ؛ یعنی از مونومرهای آن ساکاریدی و پروتئینی است.

پرولاکتین (Prolactin) هورمونی پروتئینی است. این هورمون در انسان اثر محرک و افزایش دهنده تولید شیر در پستان‌ها را دارد

هورمون آنتی‌دیورتیک (ADH) یا وازوپرسین (به انگلیسی: Vasopressin) موجب کاهش ادرار میشود. این هورمون ساختار پپتیدی داشته و از نوروهیپوفیز آزاد میشود. این دارو با افزایش نفوذپذیری سلولی در مجاری جمع کننده ادرار سبب افزایش بازجذب آب و به دنبال آن کاهش حجم و افزایش اسمولاریتهادرار می‌شود.با مقادیر زیادتر از مقدار فیزیولوژیک وازوپرسین موجب تنگ شدن عروق خونی و نیز انقباض عضلات صاف دستگاه گوارش می‌گردد.

اکسی‌توسین (Oxytocin) یک هورمون نوروهیپوفیزیال و پپتید است. اکسی‌توسین در بسیاری از رفتارها از جمله اوج لذت جنسی، شناخت اجتماعی، جفت‌پیوندی، اضطراب و رفتارهای مادرانه دخیل است. این هورمون عملکردهای مختلفی دارد از جمله: در خروج شیر ازنوک پستان‌ها، در انقباضات رحمی، در تسهیل ورود اسپرم به رحم همچنین میزان این هورمون در اثر تحریک اندام‌های جنسی افزایش می‌یابد.

گنادوتروپینها

گنادوتروپینها هورمونهای گلیکوپروتئینی هستند که اغلب از سلولهای گنادوتروپ هیپوفیز ترشح می‌شوند. این هورمونها در رشد، تولید مثل و عملکرد جنسی نقش اساسی دارند.

معروفترین گنادوتروپها در پستانداران هورمون محرکه فولیکولی (FSH)، هورمون لوتئینه کننده (LH)، تیروتروپین (TSH)، هورمون گنادوتروپین انسانی جفت hCG و HMG هستند. در آزاد شدن گنادوتروپینهای هیپوفیز هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها که از هیپوتالاموس ترشح می‌شود نقش مهمی دارد.
هورمون محرکه فولیکولی (FSH) هورمونی گلیکوپروتئینی است که از بخش پیشین هیپوفیز در هر دو جنس (نر ، ماده) آزاد می‌شود. این هورمون در رشد و بلوغ اندامهای جنسی و صفات ثانویه جنسی مؤثر است. ترشح این هورمون توسط هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها که از هیپوتالاموس آزاد می‌شود تنظیم می‌گردد. این هورمون در هر دو جنس نر و ماده نقش مهمی در تولید و تکاملگامتها (اسپرم یا تخمک) دارد. FSH در زنان موجب رشد فولیکول تخمدان و در مردان موجب تحریک سلولهای سرتولی بیضه به ترشح (Androgen binding protein (ABPs شده و ترشح آن توسط مکانیسم فید بک منفی Inhibin که از بخش پیشین هیپوفیز ترشح می‌شود، کنترل می‌گردد.

هورمون لوتئینه کننده (LH) هورمونی است که از بخش پیشین هیپوفیز آزاد می‌شود. جنس این هورمون از گلیکوپروتئین است ؛ یعنی از مونومرهای آن ساکاریدی و پروتئینی است. این هورمون در رشد و بلوغ اندامهای جنسی و صفات ثانویه جنسی مؤثر است. ترشح این هورمون توسط هورمون آزادکننده گنادوتروپین‌ها که از هیپوتالاموسآزاد می‌شود تنظیم می‌گردد. این هورمون موجب تخمک گذاری و ایجاد جسم زرد در خانمها می‌شود. در مردان همین هورمون (ICSH) با تحریک سلولهای لایدیگ بیضه موجب ساخت و ترشح تستسترون می‌شود.

هورمون محرکه تیروئید (TSH) هورمونی است که از بخش قدامی هیپوفیز آزاد می‌شود. این هورمون موجب افزایش ترشح هورمونهای تیروئیدی می‌شود و به دنبال کاهش سطح خونی هورمونهای تیروئید میزان ترشح آن افزایش می‌یابد. اندازه‌گیری سطح خونی این هورمون در بررسی کم‌کاری یا پرکاری تیروئید بسیار مفید است.

به طور تخصصی تر نام دیگر این هورمون تیروتروپین است و میزان ترشح تیروکسین و تری یدوتیرونین از غده تیروئید را کنترل کرده و این هورمونها هم سرعت انجام واکنشهای شیمیایی داخل سلولی را در کل بدن کنترل می‌نمایند.

هورمون TSH در کنترل عملکرد تیروئید نقش محوری داشته و مفیدترین نشانگر فیزیولوژیک فعالیت هورمون تیروئید است. ترشح این هورمون به وسیله هورمون هیپوتالاموسی TRH تنظیم می‌شود. TRH عمده‌ترین محرک سنتز و ترشح TSH است. تقریباً ۱ دقیقه پس از تجویز TRH میزان ترشح TSH به حداکثر خود می‌رسد.

هورمون اچ‌سی‌جی یا گنادوتروپین جفتی انسان (Human chorionic gonadotropin) از هورمون‌هایی است که در حین حاملگی تولید می‌شود. این هورمون توسط جفت ایجاد می‌شود که تخم را پس از لانه‌گیری در رحم تغذیه می‌کند.