تمایز Differentiation

فرایند جدا، تفکیک و تخصصی شدن؛ به دست آوردن صورت ها و کارکردهای اختصاصی در زیست‌شناسی معنی این اصطلاح عبارت است از فرایند تغییر شکل و ناهمانند شدن از طریق ایجاد اصلاح یا تغییر خاصه برای کارکرد یا منظوری خاص.

تمایز سلولی

تمایز سلولی یا دگرگونی یاخته‌ای فرآیندی است که طی آن یاخته‌ها از نظر ویژگی‌های عملکردی به سطح بالاتری گذار می‌کنند. عملیات «تمایز» در طول رشد و گسترش یک جاندار پریاخته‌ای (از تک‌یاخته‌ای تخم بارور∗ به سامانه‌ای پیچیده از یاخته‌ها و بافتهای گوناگون) بارها صورت می‌گیرد.

در زیست‌شناسی تکوینی، تمایز سلولی فرآیندی است که یک سلول از یک نوع به نوعی دیگر تغییر می‌کند.اغلب یک سلول به یک نوع تخصص یافته تر تغییر می‌کند. فرایند تمایز چندین بار در طول تکوین یک ارگانیسم چند سلولی که از یک زیگوت (سلول تخم) ساده به یک سیستم پیچیده از انواع بافت‌ها و سلول‌ها تغییر می‌کند، رخ می‌دهد. تمایز در طول دوران بزرگسالی همچنان ادامه پیدا می‌کند. برخی از تمایزها در پاسخ به مواجهه با آنتی‌ژن رخ می‌دهند. تمایز به طرز چشمگیری باعث تغییر اندازه، شکل، پتانسیل غشاء، فعالیت متابولیکی و پاسخ دهی به سیگنال‌ها در سلول می‌شود. این تغییرات عمدتاً ناشی از اصلاحات بسیار کنترل شده در بیان ژن و موضوع مطالعه در اپی ژنتیک (epigenetics) هستند. با چند استثناء، تمایز سلولی خود به تنهایی تقریباً هرگز باعث تغییر در توالی DNA نمی‌گردد؛ بنابراین، سلول‌های مختلف می‌توانند ویژگی‌های فیزیکی بسیار متفاوتی داشته باشند با وجودی که ژنوم یکسانی دارند.

سطوح مختلفی از توانایی سلول برای تمایز به انواع دیگر سلول، وجود دارد. سلولی که می‌تواند به همهٔ انواع سلول‌ها، از جمله بافت جفتی تمایز یابد، با عنوان همه توان (totipotent) شناخته می‌شود. در پستانداران، تنها سلول زیگوت و بلاستومرهای بعد از آن همه توان هستند، در حالی که در گیاهان بسیاری از سلول‌های تمایز یافته می‌توانند با تکنیک‌های سادهٔ آزمایشگاهی همه توان شوند. سلولی که می‌تواند به همهٔ انواع سلول از یک ارگانیسم بالغ تمایز یابد، پرتوان (pluripotent) نامیده می‌شود. چنین سلول‌هایی در گیاهان رده بالاتر سلول‌های مریستماتیک (meristematic) و در حیوانات سلول‌های بنیادی جنینی (embryonic stem cells) نامیده می‌شوند، هر چند برخی گروه‌ها حضور سلول‌های همه توان بزرگسال را گزارش می‌دهند.

القای بیان چهار عامل رونویسی Oct4، Sox2، c-Myc و Kfl4 (عوامل Yamanaka) از طریق ویروس برای ایجاد سلول‌های پرتوان (iPS) از فیبروبلاست‌های بالغ کافی است.

یک سلول چندتوان (multipotent)، سلولی است که می‌تواند به چندین سلول مختلف اما مرتبط به هم تمایز یابد. سلول‌های کم توان (Oligopotent)، بسیار محدود تر از سلول‌های چندتوان هستند، اما هنوز هم می‌توانند به تعداد کمی از انواع سلول‌های مرتبط به هم تمایز یابند. در نهایت، سلول‌های تک نوان (unipotent) هستند که تنها می‌توانند به یک نوع سلول تمایز یابند، اما توانایی خودنوزایی (self-renewal) دارند. در سیتوپاتولوژی (cytopathology)، سطح تمایز سلولی به عنوان یک شاخص اندازه‌گیری پیشرفت سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرد. درجه (Grade) نشانگر میزان تمایز یک سلول در یک تومور است